بررسی اختلاف در وضو بین شیعه و اهل تسنن 1
آيه وضو از محکمات
مسلمانان به پيروي از قرآن کريم اتفاق نظر دارند که نماز، بدون طهارت، صحيح نيست و طهارت مطلوب براي نماز، وضو، غسل و تيمّم است. خداوند، سرّ تکليف انسانها را به طهارت قبل از نماز، بيان کرده است: «ما يريد اللّه ليجعل عليکم من حرج و لکن يريد ليُطهّرکم» [خداوند نميخواهد مشکلي براي شما ايجاد کند، بلکه ميخواهد شما را پاک سازد].
چنان که از ظاهر کتاب و سنّت برميآيد، وضو در تشريع اسلامي از اهميت بالايي برخوردار است؛ پيامبر اکرم(ص) فرمود: «لاصلاة إلاّ بطهور»؛ [نماز بدون طهارت صحيح نيست] و در جاي ديگر فرمود: «الوضوء شطر الإيمان»؛ [وضو جزء ايمان است].
حال که جايگاه وضو در تشريع اسلامي چنين است، بر هر مسلماني واجب است که از اجزا، شرايط، نواقض و مبطلات آن، که کتب فقهي عهده دار بيان آنها هستند، آگاه شود.
آنچه در اين مقاله بر آن تکيه ميکنيم، تبيين يکي از مسائل وضو است که فقها در باره آن اختلاف نظر دارند؛ يعني حکم مسح يا شستن پاها.
خداوند در قرآن به هنگام بيان وجوب وضو و کيفيت آن ميفرمايد:
«يَا أيهَا الّذين آمنوا إِذا قمتم إلي الصلاة فَاغسِلوا وجوهَکم و أَيديَکُم إِلي المرافق و امسحوا بروءوسکم و أرجلکم إلي الکعبين و إن کنتم جُنُباً فَاطّهّروا وإن کنتم مرضي أو علي سفر أو جاء أحد منکم من الغائط أو لامستم النساء فلم تجدوا ماءً فتيمّموا صعيداً طيّباً فامسحوا بوجوهکم و أيديکُم منه ما يريد اللّهُ ليجعل عليکم من حرجٍ و لکن يريد ليطهّرکم و ليتمّ نعمته عليکم لعلّکم تشکرون»؛[اي کساني که ايمان آوردهايد! هنگامي که به نماز ميايستيد، صورت و دستها را تا آرنج بشوييد و سر و پاها را تا برآمدگي جلو پا مسح کنيد و اگر جنب باشيد، غسل کنيد و اگر بيمار يا مسافر باشيد، يا يکي از شما قضاي حاجت کرده، يا با زنان تماس گرفته (آميزش جنسي کردهايد) و آب نيابيد، با خاک پاکي تيمّم کنيد و از آن، بر صورت و دستها بکشيد. خداوند نميخواهد مشکلي براي شما ايجاد کند، بلکه ميخواهد شما را پاک سازد و نعمتش را بر شما تمام کند، شايد شکر او را به جاي آوريد].
اين آيه يکي از آيات الاحکام است که از آنها احکام شرعي عملي که افعال مکلّفان را در امور مربوط به زندگي دنيا و دينيشان تنظيم ميکند، استنباط ميشود. اين گونه آيات، دلالت و تعابير آشکار و روشني دارد؛ زيرا مخاطب اين آيات، مردمان با ايماني هستند که مايلند رفتار خويش را طبق آيات قرآني انجام دهند. از اين رو اين آيات، از آيات مربوط به توحيد و معارف عقلي، بويژه مسائل مربوط به مبدأ و معاد که ديدگان انديشمندان متبحر را به خود جلب ميکند، متفاوت است. انسان اگر در اين آيات و نظاير آنها که مبيّن وظايف مسلمانان است، مانند آياتي که وجوب اقامه نماز در اوقات پنج گانه را بيان ميکند، تأمّل کند، درمييابد اين گونه آيات که همه موءمنان را مورد خطاب قرار ميدهد تا وظايف آنان را به هنگام اقامه نماز ترسيم کند، از تعابير محکم و دلالت روشني برخوردار است.
اين گونه خطابها بايد از هر گونه پيچيدگي و ابهام، تقديم و تأخير و تقدير کلمه يا جملهاي عاري باشد تا عموم مسلمانان در هر سطحي که هستند، اعمّ از عالمي که به دقايق قواعد عربي آشناست و غير عالم، از مضمون آن آگاه شوند. بنابراين هر کس آيه مزبور را به گونهاي ديگر تفسير کند، از جايگاه آن بي خبر است؛ همچنان که اگر کسي تلاش کند آن را در پرتو فتاواي فقهي فقها تفسير کند، از راه درستي وارد نشده است.
جبرئيل امين اين آيه را بر قلب رسول اکرم (ص) نازل کرد و او آن را براي موءمنان تلاوت نمود و موءمنان به روشني و بدون هيچ گونه ترديد و ابهام و غموضي، وظيفه خود را در مقابل آن دريافتند. تنها در دوره پيدايش اجتهادات و تضارب آرا غموض و پيچيدگي در آن ايجاد شد.
بنابراين کسي که اين آيه مبارک را با دقت بخواند، با قلب و زبان خود اعتراف ميکند: بار خدايا منزّهي تو! چه فصيح و بليغ است کلام تو. آنچه قبل از نماز بر هر فرد مسلماني واجب و لازم است، آشکار و بيان کردي، چرا که در آغاز فرمودي: «يَا أيها الذين آمنوا إذا قمتم إلي الصّلاة»؛ [اي کساني که ايمان آوردهايد هنگامي که به نماز ميايستيد.] آن گاه در تبيين کيفيت وظيفه ما هنگام نماز، اين دو امر را بيان فرمودي:
الف) «فاغسلوا وجوهکم و أيديکم إلي المرافق»؛ [صورت و دستها را تا آرنج بشوييد].
ب) «وامسحوا بروءوسکم و أرجلکم إلي الکعبين»؛[و سرها و پاها را تا برآمدگي پا مسح کنيد].
منزهي تو! هيچ اجمال و ابهامي را در سخن و بيانت ننهادي و با توضيح اين فريضه و بيان جزئيات آن، باب اختلاف و انحراف را بستي.
بارالها، منزهي تو! اگر کتاب عزيز تو حافظ و نگهبان ديگر کتب آسماني است، پس به يقين حافظ و نگهبان روايات رسيده از پيامبر اکرم (ص) نيز ميباشد، همچنان که فرمودي: «وانزلنا إليک الکتاب بالحقّ مصدّقاً لما بين يديه من الکتاب و مهيمناً عليه»؛[و اين کتاب را به حق بر تو نازل کرديم، در حالي که کتب پيشين را تصديق ميکند و حافظ و نگهبان آنهاست]، در برخي از روايات به شستن پاها امر شده و در برخي ديگر به مسح آنها. پس با روايات متناقضي که از شخصيتي روايت شده که جز وحي را بازگو نميکند و در سخنانش تناقضي يافت نميشود، چه کنيم؟
خدايا، منزهي تو! براي ما راهي نيست جز اينکه به آنچه کتاب عزيز و قرآن مجيد تو ندا داده است، تمسّک کنيم. قرآن واقعيت اين فريضه را در طي دو جمله بيان ميکند که وضو از دو شستن تشکيل شده است:
«فَاغسلوا وجوهکم و اَيديکم إلي المرافق»؛[صورت و دستها را تا آرنج بشوييد] همچنان که از دو مسح تشکيل شده است: «فامسحوا بروءوسکم و أرجلکم إلي الکعبين»؛ [سر و پاها را تا برآمدگي جلوي پا مسح کنيد]. «أفغير اللّه أبتغي حکماً و هو الذي أنزل إليکم الکتاب مفصّلاً»؛[با اين حال؛ آيا غير از خدا را به داوري طلبم؟ در حالي که کتاب آسماني را که همه چيز در آن آمده، به سوي شما فرستاده است].
آغاز اختلاف
مسلمانان قبل از حکومت خليفه سوم، در مسئله وضو اتفاق نظر داشته، در مورد مسح پاها يا شستن آن، اختلاف نظر بارزي نداشتند، اما از رواياتي که از عثمان در بيان کيفيت وضو نقل شده، استفاده ميشود، آغاز اختلاف در اين زمينه در دوره خلافت اين خليفه آغاز شده است. مسلم در صحيحش برخي از اين اخبار را نقل ميکند و ما اينک به ذکر آنها ميپردازيم:
1. مسلم از حمران، يکي از موالي عثمان، نقل کرده است: براي عثمان بن عفّان مقداري آب براي وضو آوردم و او وضو گرفت. آن گاه گفت: گروهي از مردم از رسول خدا (ص) احاديثي نقل ميکنند که نميدانم چيست. آگاه باشيد من ديدم که رسول خدا (ص) مثل من وضو گرفت. سپس گفت: هرکس چنين وضو بگيرد، همه گناهان گذشتهاش بخشوده ميشود و نماز و راه رفتنش تا مسجد، نافله محسوب ميشود.
2. مسلم از ابي انس روايت کرده است: عثمان به آرامي وضو گرفت، آن گاه گفت: آيا نميخواهيد کيفيت وضوي رسول خدا (ص) را به شما نشان دهم؟ سپس هر بخش از اجزاي وضو را سه بار انجام داد.
قتيبه در روايتش افزوده است که سفيان گفت: ابو نضر از ابي انس نقل کرده است که در اين هنگام نزد عثمان جمعي از اصحاب رسول خدا (ص) حضور داشتند.
روايات ديگري در بيان کيفيت وضوي رسول خدا (ص) به نقل از عثمان وجود دارد که مسلم آنها را ذکر نکرده است، اما ديگران آوردهاند. تمامي آنها اشاره دارند که اختلاف نظر در زمينه کيفيت وضوي پيامبر اکرم(ص) در دوره خلافت عثمان روي داده است. اما اينکه سبب اختلاف چه بوده است، در ادامه به بيان آن خواهيم پرداخت.
قرآن، تنها مرجع و حافظ به هنگام اختلاف روايات است. قرآن بر ديگر کتب آسماني، اشراف دارد و معيار حق و باطل آنهاست. آنچه در کتب آسماني وجود دارد، چنانچه با قرآن مخالفت نداشته باشد، اخذ ميشود؛ و گرنه بايد آن را ردّ کرد. بنابراين وقتي جايگاه قرآن نسبت به ديگر کتب آسماني چنين است، جايگاه آن نسبت به رواياتي که از پيامبر اکرم (ص) نقل شده نيز چنين است؛ يعني قرآن بر آنها اشراف دارد و چنانچه روايتي (در صورت صحت سند) با آن مخالفت نداشته باشد، اخذ ميشود؛ و گرنه پذيرفته نميشود.
البته معناي سخن اين نيست که بايد سنّت را از شريعت حذف و به قرآن اکتفا کرد؛ بلکه سنّت؛ يعني رواياتي که از پيامبر اکرم (ص) نقل شده است، چنانچه با سند قطعي مسلمانان (قرآن) در تضاد نباشد، پس از قرآن، دومين حجّت مسلمانان است.
بنابراين اگر قرآن در زمينه مسح يا شستن، حکمي داشته باشد، اخباري که بر خلاف آن حکم باشند، چه ارزشي دارند؟ البته اگر امکان جمع بين قرآن و اخبار وجود داشته باشد، مثلاً «اخباري که در اين باب وارد شده، مربوط به دورهاي خاص بوده، آن گاه قرآن آنها را نسخ کرده است» اين کار را ميکنيم. اما اگر امکان جمع وجود نداشته باشد، بايد آن روايات را به کنار نهاد.
فخر رازي ميگويد: «پيامبر (ص) فرموده است: اگر حديثي براي شما نقل شد، آن را بر کتاب خدا عرضه کنيد، چنانچه با آن موافق بود، آن را قبول کنيد؛ و گرنه آن را رد کنيد».
سوره مائده، آخرين سوره نازل شده
به طور قطع مائده آخرين سورهاي است که بر پيامبر اکرم (ص) نازل شده است و در آن آيه منسوخي وجود ندارد. احمد بن حنبل در مسند، ابو عبيد در فضائل، نحاس در ناسخ، نسائي، ابن منذر، حاکم و ابن مردويه در کتبشان و بيهقي در سنن خويش از جبير بن نفير نقل کردهاند:
حج به جاي آوردم، آن گاه بر عايشه واردشدم. به من گفت: اي جبير، مائده ميخواني؟ گفتم: بله، گفت: مائده آخرين سورهاي است که نازل شده است. بنابراين آنچه را که در اين سوره حلال يافتيد، حلال است و آنچه را در آن حرام يافتيد، حرام بدانيد.
ابو عبيد از ضمرة بن حبيب و عطية بن قيس نقل کرده است:
رسول خدا(ص) فرمود: مائده از نظر نزول، آخرين سوره از سورههاي قرآن است. پس حلال آن را حلال و حرام آن را حرام شماريد.
فريابي و ابوعبيد و عبد بن حميد و ابن منذر و ابوالشيخ از ابيميسره نقل کردهاند:
در سوره مائده هجده فريضه است که در هيچ يک از سورههاي قرآني نيست و آيه منسوخي در آن وجود ندارد و يکي از آيات اين سوره، آيه «و إذا قمتم إلي الصلاة فاغسِلوا.» است.
ابو داود و نحاس در الناسخ از ابي ميسره عمروبن شرحبيل نقل کردهاند:
«از سوره مائده آيهاي نسخ شده است».
عبدبن حميد ميگويد: «به حسن گفتم: آيا از سوره مائده چيزي نسخ شده است؟ گفت: نه».10
همه اين روايات نشان ميدهد که مائده آخرين سورهاي است که نازل شده، بنابراين چارهاي جز عمل طبق آيات آن وجود ندارد و هيچ آيهاي از آن نسخ نشده است.
روايات بسياري از امامان عليهم السلام وجود دارد که نشان ميدهد مائده آخرين سورهاي است که نازل شده و آيهاي از آن نسخ نشده است.
محمد بن مسعود عياشي سمرقندي با سند خود از امام علي (ع)نقل کرده است:
برخي آيات قرآن با برخي آيات ديگر نسخ ميشود و اينکه کدام آيه، آخرين آيه است، بايد آن را از فرمايش رسول خدا (ص) به دست آورد. آخرين سورهاي که بر حضرت نازل شد، سوره مائده است که قبل از خودش را نسخ کرد و چيزي آن را نسخ نکرد.
شيخ طوسي با سند خود از امام صادق و امام باقر(ع)و آن دو از اميرالموءمنين علي(ع)نقل کردهاند که در طي حديثي طولاني فرموده است:
قرآن حکم مسح روي کفشها را نسخ کرده است. همانا سوره مائده [که در آن به مسح بر پاها امر شده] دو ماه قبل از رحلت پيامبر (ص) نازل شده است.»
با توجه به مطالب گذشته، روايات مخالف با قرآن را بايد بر منسوخ بودنشان به واسطه قرآن، حمل کرد و يا بايد آنها را به کنار نهاد.
ريشه اختلاف
حال که دانسته شد آغاز اختلاف در زمينه مسح يا شستن پاها در دوره خلافت خليفه سوم بوده است، اينک اين پرسش مطرح ميشود که چه چيزي سبب شد حدود بيست سال پس از رحلت رسول اکرم (ص) در اين زمينه اختلاف ايجاد شود؟
در پاسخ به اين پرسش احتمالاتي وجود دارد که آنها را ذکر ميکنيم:
عامل نحوي در کلمه «أرجلکم»
آيه وضو تنها دليل محکمي است که بر وجوب وضو و کيفيت آن دلالت دارد. اين آيه، به روشني بيان ميکند که وظيفه نمازگزار قبل از نماز چيست. مقتضاي حال اين است که اين آيه از نشانههاي آشکار و دلالت محکمي برخوردار بوده و هيچ گونه اجمال و ابهامي نداشته باشد. خداوند سبحان در اين آيه ميفرمايد: «يا ايها الذين آمنوا إذا قمتم إلي الصلاة، فاغسلوا وجوهکم و أيديکم إلي المرافق، وامسحوا بروءوسکم و أرجلکم إلي الکعبين».
اينکه آيا در وضو بايد پاها را شست يا آنها را مسح کرد، به تشخيص عاملي که در کلمه «أرجلکم» عمل کرده است، بستگي دارد. توضيح اين که در آيه مبارک دو عامل و دو فعل وجود دارد که در ابتدا به نظر ميرسد هر يک بتواند عامل نحوي کلمه «أرجلکم» باشد. اما بحث در اين است که ذوق عربي کدام يک را عامل اين کلمه ميداند؟ آن دو عامل: «فاغسلوا» و «وامسحوا» است. اگر بگوييم عامل نحويِ «أرجلکم» «فاغسلوا» است، شستن پاها واجب ميشود، اما اگر بگوييم عامل، «امسحوا» است، مسح پاها واجب ميشود. بنابراين ملاک وجوب مسح يا غسل، در گرو تعيين عامل کلمه «أرجلکم» است.
بدون شک با قطع نظر از هر گونه پيش داوري و عمل متداول بين مسلمانان، دقت در آيه شريفه، عامل دوم را اثبات ميکند؛ يعني «فامسحوا» عامل «أرجلکم» است، نه «فاغسلوا» که دورتر است. به عبارت ديگر، «أرجلکم» عطف بر کلمه نزديکتر، يعني «روءوسکم» است، نه عطف بر کلمه دورتر که «وجوهکم» باشد. اين مطلب را با مثالي توضيح ميدهيم:
اگر بشنويم که کسي ميگويد: «اُحبُّ زيداً و عمرواً و مررتُ بخالدٍ و بکر» و اِعراب نصب يا جرِّ بَکْر را ظاهر نکند، در اين صورت ميگوييم بکر بر خالد عطف است و عامل نحوي آن، فعل دوم يعني «مررتُ» است و عطف بر «عمرو» نيست تا عامل نحوي آن فعل نخست يعني «أُحبُّ» باشد.
علماي ادبيات عرب گفتهاند اصل اين است که کلمه بر کلمهاي که نزديک تر است عطف شود و عدول از اين اصل نيازمند وجود قرينهاي در کلام است؛ و گرنه موجب ميشود مراد واقعي متکلّم فهميده نشود؛ مثلاً وقتي رئيس به خادم خود ميگويد: «اکرم زيداً و عمرواً و أضرِب بکراً و خالداً» خادم بين اين دو جمله تفاوت ميگذارد و ميفهمد عمرواً بر زيداً و خالداً بر بکراً عطف است و احتمال ديگري به خاطرش خطور نميکند.
فخر رازي در اين زمينه ميگويد:
ميتواند عامل نصب در کلمه «أرجلکم»، جمله «وامسحوا» باشد و ميتواند فعل «فاغسلوا» باشد. اما هر گاه در باره يک معمول، دو عامل وجود داشته باشد، اِعمال عامل نزديک تر اولويت دارد. بنابراين واجب است عامل نصب در کلمه «أرجلکم»، جمله «وامسحوا» باشد. با توجه به اين توضيحات، کلمه «أرجلکم» منصوب بوده، در نتيجه مسح پاها واجب است.
حال که چنين است و خروج از قواعد ادبي در مثالهاي عرفي جايز نيست، پس در باره کلام خداوند رعايت اين قاعده سزاوارتر است.
بنابراين اگر آيه وضو به يک عرب اصيل که خود را از تعصّبات مذهبي رها کرده باشد، عرضه شده، از او در باره دلالت آيه سوءال شود، پاسخ خواهد داد: اعضايي وجود دارد که بايد آنها را به هنگام وضو شست که صورت و دستهاست؛ اعضايي هم وجود دارد که بايد آنها را مسح کرد که سر و پاهاست. او براساس قواعد ادبيات عرب، ترديدي به خود راه نميدهد که عامل نحوي در «روءوسکم» و «أرجلکم» يک چيز است؛ يعني «فامسحوا» و هرگز به ذهنش خطور نميکند که بين «روءوسکم» و «أرجلکم» از اين جهت تفاوتي قائل شود؛ به اين صورت که عامل «روءوسکم» جمله «فامسحوا» باشد و عامل «أرجلکم» جمله «فاغسلوا».
هر گاه دلالت آيه بر مسح يا شستن پاها روشن باشد، به چيز ديگري نياز نداريم. رواياتي که موافق دلالت آيه است بر مضمون آن تأکيد ميکند و رواياتي که مخالف آن است، بايد به نحوي توجيه شود و بهترين راه اين است که بگوييم به واسطه آيه فوق نسخ شده است.
دو گونه قرائت و دلالت آيه بر مسح پاها
از نظر ما اختلاف قُرّاء در کلمه «أرجلکم» که گروهي آن را با نصب خواندهاند و گروهي ديگر با جرّ، در دلالت آيه بر وجوب مسح تأثيري نميگذارد. توضيح اينکه نافع و ابن عامر و عاصم (البته بنا بر روايت حفص از او) «أرجلکم» را به نصب قرائت کردهاند و اين، قرائت معروفي است که قرآنهاي متداول مطابق آن است.
ابن کثير، حمزه، ابو عمرو و عاصم (البته به روايت ابي بکر از او) آن کلمه را به جرّ قرائت کردهاند.
به اعتقاد ما هر دو قرائت ياد شده، بدون اينکه ترديدي وجود داشته باشد، بر قول به وجوب مسح، منطبق است؛ زيرا قرائت جرّ قويترين شاهد است بر اينکه کلمه «أرجلکم» بر کلمه «بروءوسکم» عطف شده است، زيرا دليلي براي قرائت جرّ جز اينکه به کلمه «بروءوسکم» عطف شده باشد، وجود ندارد. در اين صورت بدون شک، پاها را بايد مسح کرد. دليل قرائت نصب اين است که اين کلمه بر محل «بروءوسکم» که به دليل مفعول بودن، منصوب است، عطف شده است. عطف بر محلّ يک کلمه، در زبان عربي متداول است و مواردي از اين قبيل در قرآن کريم وجود دارد.
اما خداوند در قرآن، فرموده است: «ان اللّه بريء من المشرکين و رسولُه» که قرائت کلمه «رسولُه» به ضمّ، قرائتي معروف و متداول است و دليلي براي رفع آن جز اينکه عطف بر محل اسم إنّ، يعني لفظ جلاله در عبارت «إنّ اللّه» باشد، وجود ندارد؛ زيرا «اللّه» مبتداست.
اما در کتب عربي عطف بر محلّ، در موارد زيادي آمده است؛ به طوري که ابن هشام براي اين مسئله باب خاصي تنظيم کرده و شرايط آن را بيان نموده است. در اشعار عربي نيز نمونه عطف بر محل، بسيار است؛ براي مثال شاعر گفته است:
معاوي انّنا بشر فاسجح فلسنا بالجبال ولاَ الحديدا
در اين شعر کلمه منصوب «الحديدا» بر محل «الجبال» عطف شده است؛ زيرا «بالجبال» خبر «ليس» است.
از آنچه گذشت اين نتيجه به دست ميآيد که اختلاف قرائت در کلمه «أرجلکم» تأثيري در تعيّن وجوب مسح ندارد. اين دو قرائت را بنابر قولي که شستن پاها را واجب ميداند، بررسي خواهيم کرد.
از طرف ديگر گروهي از علماي نامدار اهل سنّت تصريح کردهاند که آيه فوق بر وجوب مسح دلالت دارد. اينان گفتهاند کلمه «أرجلکم» بر عامل نزديک تر عطف شده است، نه بر عامل دورتر؛ يعني عاملي که در کلمه «أرجلکم» اثر کرده، «فامسحوا» است، نه غير آن. اينک سخنان برخي از آنها را ذکر ميکنيم:
1. ابن حزم گفته است:
اما ديدگاه ما در باره پاها اين است که قرآن مسح را واجب کرده است. خداوند فرموده است: «و امسحوا بروءوسکم و أرجلکم». کلمه «أرجلکم»را چه مجرور بخوانيم و چه مفتوح، در هر صورت بر «روءوس» عطف شده است؛ يعني اگر مجرور بخوانيم، بر لفظ «روءوس» عطف شده و اگرمنصوب بخوانيم، بر محلّ «روءوس» عطف شده است و غير اين جايز نيست.
2. فخر رازي گفته است:
مقتضاي مجرور خواندن کلمه «أرجلکم» اين است که بر «روءوس» عطف شده باشد. در اين صورت، پاها را بايد همچون سر، مسح کرد. اما در صورت قرائت نصب، علما گفتهاند که مسح واجب است؛ زيرا کلمه «بروءوسکم» در جمله «وامسحوا بروءوسکم» در محل نصب است، اما ظاهراً به وسيله «باء» مجرور شده است. بنابراين اگر «أرجلکم» بر «روءوسکم» عطف شده باشد، ميتوان آن را بنابر عطف بودن بر محلّ «روءوسکم» منصوب خواند و ميتوان آن را بنابر عطف بودن بر ظاهر «روءوسکم» مجرور خواند. اين کلام، نظر مشهور نحويان است.
3. شيخ سندي حنفي پس از بيان اعتقاد جزمي خود بر اينکه ظاهر قرآن [وجوب] مسح پاهاست، ميگويد:
ظاهر قرآن مسح را ميرساند؛ زيرا ظاهر آن قرائت جرّ است و قرائت نصب در صورتي است که بر محل عطف کنيم.
به نظر ميرسد همين مقدار از نقل آراي صاحب نظران اهل سنّت، در بيان اين حقيقت که هر دو قرائت، بدون هيچ گونه ترديدي تنها بر مسح منطبق است و آن را تأييد ميکند، کافي باشد.
شستن پاها با توجه به قرائت نصب و جرّ
گذشت که اختلاف قرائت در کلمه «أرجلکم»، در اعتقاد به مسح پاها تأثيري ندارد. به عبارت ديگر، نصب کلمه «أرجلکم» و هم جرّ آن، عقيده وجوب مسح را تأييد ميکند. عامل کلمه «أرجلکم» جمله «فامسحوا» است و کلمه «أرجلکم» بر لفظ يا محلّ «بروءوسکم» عطف شده است.
اما سخن در امکان انطباق اعتقاد به شستن پاها بر اين دو قرائت معروف و ميزان هماهنگي آن با قواعد عربي است. طي اين بحث، روشن خواهيم ساخت که اسناد شستن پاها به آيه، نقض آشکار قواعد عربي است.
شستن پاها با توجه به قرائت نصب
اگر قائل شويم که آيه وضو بر شستن پاها دلالت دارد، به ناچار بايد عامل نصب کلمه «أرجلکم» جمله «فاغسلوا» باشد و کلمه «أرجلکم» بر «وجوهکم» عطف شده باشد. لازمه اين کلام آن است که بين معطوف، يعني «أرجلکم» و معطوفء عليه، يعني «وجوهکم» جملهاي که به اين دو کلمه ربطي ندارد، يعني «و امسحوا بروءوسکم»، فاصله شده باشد؛ در حالي که نبايد حتي يک کلمه بي ربط بين «معطوف» و «معطوفء عليه» فاصله اندازد، چه رسد به يک جمله بي ربط. در کلام عرب فصيح شنيده نشده که کسي بگويد: «ضربت زيداً و مررت ببکرٍ و عمرواً» که کلمه «عمرواً» بر «زيداً» عطف شده باشد.
ابن حزم گفته است:
عطف کلمه «أرجلکم» بر کلمه «وجوهکم» جايز نيست؛ زيرا درست نيست که بين «معطوف» و «معطوفء عليه» يک جمله استينافي قرار گيرد.
ابوحيان گفته است:
صحت اين اعتقاد که قرائت نصب در «أرجلکم» به دليل عطف بودن آن بر «وجوهکم» است، بعيد مينمايد؛ زيرا در اين صورت بين دو کلمه که به هم عطف شدهاند، جملهاي انشايي (يعني وامسحوا بروءوسکم) فاصله ميافتد.
شيخ حلبي در تفسير آيه وضو گفته است:
نصب کلمه «أرجلکم» بنابر عطف شدن آن بر محلّ است و جرّ آن بنابر عطف شدن آن بر لفظ و نصب آن بنابر عطف شدن بر کلمه «وجوهکم» جايز نيست؛ زيرا در اين صورت بين «معطوف» و «معطوفء عليه» جملهاي بيگانه که «وامسحوا بروءوسکم» باشد، فاصله ميافتد؛ در حالي که اصل اين است که بين آن دو حتي يک کلمه فاصله نيندازد، چه رسد به يک جمله. و در کلمات عرب فصيح شنيده نشده کسي بگويد: «ضربت زيداً و مررت ببکر و عمرواً» که عمرواً بر زيداً عطف شده باشد.
شيخ سندي گفته است:
توجيه قرائت نصب کلمه «أرجلکم» به عطف بودن آن بر محل کلمه «روءوسکم» به صواب نزديک تر است؛ زيرا عطف به محل، شايع است. همچنين در اين توجيه مشکل فاصله افتادن بين معطوف و معطوفء عليه با يک جمله بيگانه وجود ندارد. بنابراين ظهور قرآن در مسح است.
سخنان ديگري هم از اديبان و مفسّران وجود دارد که تصريح ميکند قرائت نصب و برداشت وجوب شستن پاها از آيه، متوقف بر اين است که مرتکب نقض يک قاعده نحوي شويم و ميان معطوف و معطوفء عليه با يک جمله بيگانه فاصله بيندازيم.